UNIWERSYTET STEFANA BATOREGO W WILNIE 1919-1939/45

 

Z końcem wielkiej wojny Cesarstwo Rosyjskie uległo likwidacji. Symp­tomy tego upadku widoczne były na jego zachodnich rubieżach, na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, już wcześniej. W latach 1915-1920 Wilno przechodziło z rąk do rąk dziewięć razy. Zajmowali je Rosja­nie, Niemcy, Litwini, Polacy, bolszewicy, znów Polacy, znów bol­szewicy, znów Litwini. I na koniec raz jeszcze Polacy. O wskrzeszeniu Uniwersytetu Wileńskiego pomyśleli zarówno Litwini, jak i Polacy, nie­mal w tym samym czasie. 5 grudnia 1918 roku Państwowa Rada Litew­ska (Taryba) przyjęła Statut Uniwersytetu Wileńskiego i zaplanowała jego wskrzeszenie z dniem 1 stycznia 1919 roku. 13 grudnia tego same­go roku odbudowę Uniwersytetu zadeklarował Komitet Warszawski Odrodzenia Wszechnicy Polskiej w Wilnie powołany w Warszawie pod przewodnictwem profesora Alfonsa Parczewskiego, późniejszego rek­to­ra USB w Wilnie. W sprawozdaniu z zebrania czytamy, że podjęto decyzję o otwarciu polskiego uniwersytetu „nie później niż w jesieni roku 1919”. Identyczną uchwałę powziął Komitet Narodowy Polski w Wilnie 28 grudnia 1918 roku, powołując w początku stycznia roku następnego Tymczasowego Rektora w osobie prof. Józefa Ziemackiego oraz Tymczasowy Senat Akademicki przyszłego uniwersytetu.

O powstaniu polskiego uniwersytetu w Wilnie zadecydowały wy­da­rzenia z kwietnia i maja 1919 roku. Po wyparciu przez wojsko polskie bolszewików z Wilna, Józef Piłsudski, stworzył projekty federacyjne przyszłego państwa (analogiczne w stosunku do ustroju dawnej Rze­czy­pospolitej Obojga Narodów), w którym powstanie uniwersytetu w Wil­nie było jednym z priorytetów. Dlatego 7 maja powołał profesora Ludwika Kolankowskiego na stanowisko pełnomocnika do spraw od­bu­dowy Uniwersytetu Wileńskiego, a następnie mianował Komitet Wy­ko­nawczy Odbudowy Uniwersytetu pod przewodnictwem profe­sora Józefa Ziemackiego.

Komitet ten, w skład którego weszli również profesorowie: Alfons Parczewski, Ferdynand Ruszczyc, Stanisław Władyczko, inżynierowie: Zygmunt Nagrodzki, Ludwik Wasilewski, Bolesław Stankiewicz, Broni­sław hr. Umiastowski, Konrad Niedziałkowski, Jan Latwis, dr Ludwik Czarkowski i dr Władysław Zahorski, w porozumieniu z tymczasowym Senatem Akademickim, działającym w Wilnie od grudnia 1918 roku, rozpoczął niezbędne przygotowania do inauguracji roku akademic­kie­go na Uniwersytecie już w październiku 1919 roku. W czerwcu tego roku wystosowane zostało pismo skierowane do Senatów uniwersy­te­tów polskich z prośbą, by wsparły kadrę przyszłego Uniwersytetu Wileńskiego. Odpowiedzialność za zgromadzenie kadry naukowej nowego uniwersytetu wzięło na siebie Ministerstwo Wyznań Religij­nych i Oświecenia Publicznego.

Ponieważ nowo otwarty uniwersytet miał być kontynuacją zamk­niętego w roku 1832 Uniwersytetu Wileńskiego, co podkreślano we wszystkich dokumentach, pierwszymi organizatorami byli obywatele ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz absolwenci uczelni rosyjskich w Petersburgu, Kijowie, Moskwie, Dorpacie, Kazaniu i Charkowie. Kadrę odradzającej się uczelni wzmocnili także naukowcy z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, wśród których znalazł się m.in. profesor Michał Siedlecki – pierwszy rektor USB.

28 sierpnia 1919 roku ogłoszony został dekret Naczelnego Wodza powołujący do życia Uniwersytet Stefana Batorego (Universitas Bato­reana Vilnensis) wraz z pierwszymi nominacjami władz. Mianowani zostali pierwsi członkowie senatu w osobach: rektora profesora Michała Siedleckiego, prorektora profesora Józefa Ziemackiego, dziekana Wy­dzia­łu Teologicznego księdza profesora Bronisława Żongołłowicza, dzie­kana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego profesora Piotra Wiś­niewskiego, dziekana Wydziału Sztuk Pięknych profesora Ferdy­na­nda Ruszczyca i profesora honorowego Władysława Mickiewicza. Nie­długo potem dziekanem Wydziału Humanistycznego został prof. Józef Kallenbach, dziekanem Wydziału Lekarskiego prof. Emil God­lewski, a Wydziału Prawa i Nauk Społecznych prof. Alfons Par­cze­w­ski..

Spór polsko-litewski o przynależność państwową Wilna, niepewna sytuacja na froncie polsko-bolszewickim, a także ogromne zniszczenia wojenne w mieście, ciężkie warunki mieszkaniowe i trudności z apro­wizacją, powodowały że w roku 1919 obsadzono zaledwie 36 stanowisk profesorskich, z tego 17 tak zwanych zastępców profesora, czyli osób nie posiadających pełnych kwalifikacji formalnych. Pierwsza, dziewię­cioosobowa grupa nauczycieli akademickich przybyła do Wilna z War­szawy 12 września 1919 roku. Znajdowali się  w niej: Michał Siedlecki, ks. Bronisław Żongołłowicz, Jerzy S. Alexandrowicz, bracia Władysław i Wacław Dziewulscy, Stanisław Ptaszycki, Piotr Wiśniewski, Józef Patkowski i Jan Z. Wilczyński. Pomimo pochodzenia z różnych ośrod­ków naukowych i ukształtowania przez lokalne tradycje grono nau­czające szybko się zintegrowało. Istotną rolę odegrała tu osoba pierw­szego rektora – profesora Michała Siedleckiego, który organizował i inspirował zebrania towarzyskie, które z biegiem czasu doprowadziły do powstania Klubu Profesorskiego.

 Działalność Uniwersytetu Stefana Batorego została przerwana na kilka miesięcy pod koniec pierwszego roku akademickiego przez dzia­łania wojenne i zajęcie Wilna przez Armię Czerwoną. W początkach lipca część starszego personelu i mienia ewakuowano do Warszawy i Poznania, a pozostały majątek ruchomy i nieruchomy pozostawiono pod opieką Ludwika Abramowicza i Jerzego Alexandrowicza. Pracow­nicy i studenci zostali powołani do wojska polskiego. Po bitwie war­szawskiej, gdy bolszewicy chcąc wciągnąć Polaków do konfliktu z Lit­wą i 27 sierpnia przekazali Wilno Litwinom,  Abramowicz zabiegał u władz litewskich o zachowanie dóbr uniwersytetu. Sytuacja zmieniła po tzw. „buncie Żeligowskiego” (Želigovskio maištas) i zajęciu Wilna przez wojska polskie w październiku 1920 roku; 9 października roz­począł się powrót personelu naukowo-dydaktycznego. Drugi rok dzia­ła­lności uczelni zaczął się z opóźnieniem, od 30 listopada do 14 grudnia 1920 roku prowadzone były zapisy na studia; zajęcia rozpoczęły się w połowie stycznia 1921 roku.

Normalny tok pracy Uniwersytetu zaczął się dopiero od roku aka­demickiego 1921/1922. 30 września 1921 roku Sejm RP zdecydował, że o przynależności państwowej ziemi wileńskiej mają zadecydować wybory, które odbyły się w lutym 1922 roku i przyczyniły do usta­bilizowania sytuacji na uczelni.

 

***

 11 października 1919 roku rektor prof. Michał Siedlecki, w obecności Józefa Piłsudskiego i Władysława Mickiewicza, zainaugurował działal­ność Uniwersytetu. Obecność syna Adama Mickiewicza w senacie USB oraz na najważniejszych uroczystościach Uniwersytetu Stefana Bato­rego miała wartość symboliczną. Władysław Mickiewicz był w Wilnie dwukrotnie: 11 października 1919 roku, wówczas podczas pierwszej inauguracji roku akademickiego otrzymał doktorat honoris causa USB, oraz w maju 1922 roku w związku z uroczystościami setnej rocznicy ukazania się pierwszego tomu „Poezji” Adama Mickiewicza. USB pielę­gnowało pamięć wybitnego poety – od roku 1921 organizowane były cotygodniowe „Środy Literackie”, początkowo w gmachu uniwersy­tetu, później w Celi Konrada w dawnym klasztorze oo. bazylianów, na które zapraszano wybitnych pisarzy i myślicieli. W 1926 roku władze USB wystąpiły do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Pub­licznego z wnioskiem o przyznanie pensji dla wdowy lub córki Wła­dysława Mickiewicza.

W październiku 1919 roku Józef Piłsudski wręczył Rektorowi insy­gnia władzy akademickiej: berło i łańcuch rektorski, wykonane z drze­wa gruszkowego według projektu Ferdynanda Ruszczyca oraz złożył życzenia Quod felix faustum fortunatumque sit. Ruszczyc zaprojektował także godło, znaki graficzne, togi, birety i sztandary USB. Symbole, insygnia, stroje oraz ceremoniał uniwersytecki nawiązywały do tradycji Uniwersytetu Wileńskiego z XIX wieku. Toga rektorska – do togi Piotra Skargi z końca XVI wieku. Wydziały uniwersyteckie otrzymały swoje symbole i insygnia w latach następnych. Insygnia były zazwyczaj darem instytucji spoza uniwersytetu. 9-11 października 1929 roku ob­chodzono w Wilnie jubileusz 350-lecia Uniwersytetu Wileńskiego i 10-lecia wskrzeszenia USB. Z tej okazji m.in. odremontowano dziedziniec Piotra Skargi oraz odnowiono elewację dziedzińców: Poczobutta, Sar­biewskiego i Mickiewicza. Odrestaurowano także salę Smuglewicza. Głównym wydarzeniem obchodów był pogrzebanie prochów Joachima Lelewela na cmentarzu na Rossie. Uroczystości odbywały się w obe­cności Prezydenta RP, przedstawicieli rządu, ministrów, dostojników kościelnych, delegatów wyższych uczelni oraz gości z zagranicy. Wśród darów dla USB były m. in. berło od Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierścień od Rządu RP, łańcuchy rektorskie od miasta Wilna i Uni­wer­sytetu Jana Kazimierza we Lwowie, a także ufundowany przez palestrę wileńską łańcuch dziekański dla Wydziału Prawa i Nauk Społecznych.

Uniwersytet Stefana Batorego zajmował dziesiątki budynków na terenie Wilna i w jego okolicach. Główny kompleks gmachów i insty­tucji naukowych, cała administracja, Wydział Teologiczny i Humani­styczny, a także Biblioteka znajdowały się w budynkach dawnego Uniwersytetu Wileńskiego pomiędzy ulicami: Uniwersytecką, Święto­jańską, Zamkową i Skopówką. Wydział Sztuk Pięknych znajdował się przy ul. Św. Anny, Wydział Prawa i Nauk Społecznych przy ul. Uni­wer­syteckiej i Wielkiej, Obserwatorium Astronomiczne, Wydział Lekar­ski i Wydział Rolniczy przy ul. Zakretowej, szpitale i klinki na Anto­kolu. Dom Akademicki na Górze Bouffałowej, Bursa Męska oraz Lice­um im. Śniadeckich przy ul. Bakszta, Bursa Żeńska – ul. Augus­tiańska. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy przy ul. Zamkowej, No­wo­gródz­kiej i Zakretowej. Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wscho­d­niej miał siedzibę w budynku Państwowej Biblioteki  im. Wrób­lewskich. Akademicki Ośrodek Zdrowia na Pohulance i przy ul. Wiel­kiej. Ośro­dek wypoczynkowy był najpierw w Nowiczach (pow. świę­ciański), a od czerwca 1930 roku w Legaciszkach na prawym brzegu rzeki Wilii niedaleko Wilna.

 

Życie akademickie

 W latach 1919-1939 Uniwersytet Stefana Batorego miał trzynastu rek­torów: Michała Siedleckiego, Wiktora E. Staniewicza, Alfonsa J. Parcze­w­skiego, Władysława Dziewulskiego, Mariana Zdziechowskiego, Sta­nisława Pigonia, Czesława Falkowskiego, Aleksandra Januszkiewicza, Kazimierza Opoczyńskiego, Witolda C. Staniewicza, Władysława M. Ja­kowickiego, Aleksandra Wóycickiego i Stefana Ehrenkreutza. Do roku 1932 rektora, jednego prorektora i dziekanów wybierano na rok, później zdarzało się, że kadencja trwała dłużej. Senat stanowili rektor, prorektor, dziekani i prodziekani wydziałów.

W murach USB odbywały się krajowe i międzynarodowe kongresy, zjazdy, konferencje oraz spotkania naukowe i akademickie. Wśród najważniejszych wymienić trzeba IV i IX Zjazd Fizyków Polskich (1928 i 1938), VI Zjazd Historyków Polskich (1935), VI Zjazd Orientalistów Polskich (1937), I Ogólnopolski Zjazd Chemików (1938) czy Ogólno­polska Konferencja Astrofizyków (1939). Uniwersytet utrzymywał międzynarodowe kontakty naukowe z całym światem akademickim biorąc udział w kongresach i zjazdach, a także poprzez wyjazdy i staże naukowe pracowników. Np. w roku akademickim 1937/38 Rektor USB ks. prof. Aleksander Wóycicki wygłosił referat „Wolność związków zawodowych w Polsce” na Kongresie Międzynarodowego Związku Postępu Społecznego w Paryżu, a pracownicy wzięli udział w kon­gresach w Rzymie, Kairze, Bagdadzie, Strasburgu, Amsterdamie, Ber­linie, Zurichu i Oxfordzie.

Działalność wydawniczą prowadziły: rektorat i zakłady naukowe, studenckie koła naukowe i stowarzyszenia akademickie. Uniwersytet drukował: spisy i programy wykładów, skrypty, podręczniki i rozpra­wy naukowe, materiały z kongresów i księgi pamiątkowe. Ukazywały się czasopisma i serie wydawnicze: „Rocznik USB”, „Rocznik Prawni­czy Wileński”, „Kwartalnik Teologiczny”, „Biuletyn Obserwatorium As­­tro­nomicznego”, „Studia Teologiczne” oraz pisma studenckie „Hipo­gryf”, „Alma Mater Vilnensis”, „Włóczęga”, „Nasza Forma” i inne. Wy­dawana była także Biblioteka Prac Polonistycznych i Biblioteka Biolo­giczna. Studenckie pomoce naukowe i skrypty powielane były siłami Bratniej Pomocy i kół naukowych. Książki i czasopisma uniwersyteckie drukowane były przede wszystkim w oficynie Józefa Zawadzkiego przy ul. Św. Anny 3. W latach 1919-1939 pracownicy USB ogłosili ok. 7500 publikacji w języku polskim i obcych.

 W chwili otwarcia uczelni w październiku 1919 roku działało sześć wydziałów: humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, matematyczno-przyrodniczy, lekarski i sztuk pięknych. W 1938 roku utworzono Wydział Rolniczy. Uczelnia funkcjonowała według posta­nowień „Statutu Tymczasowego” nadanego 11 października 1919 roku, który utrwalał niezwykłą na polskim gruncie organizację Uniwersytetu. Nowatorskim rozwiązaniem było rozbicie tradycyjnego wydziału filo­zo­ficznego na humanistyczny i matematyczno-przyrodniczy oraz połą­czenie nauk społecznych z wydziałem prawa.

Wydział Humanistyczny rozpoczął działalność 9 października 1919 roku, pod kierownictwem prof. Józefa Kallenbacha. W pierwszym roku działalności studia na Wydziale Humanistycznym rozpoczęło 158 osób (32 mężczyzn i 126 kobiet); w roku 1938 było ich: 313 (112 mężczyzn i 201 kobiet). Był to największy wydział USB, którego siedzibą był gmach przy ul. Uniwersyteckiej 5, lecz zajęcia odbywały się również przy ul. Zamkowej 11 oraz w Zaułku Bernardyńskim 11. Kadrę w roku 1919 stanowili prof.: Józef Kallenbach, Marian Zdziechowski, Ludwik Janowski, Jan Dąbrowski, Wincenty Lutosławski, Włodzimierz Szyłkar­ski, Michał K. Bogucki, Stefan Glixelii, Władysław F. Horodyski, Stani­sław Ptaszycki, Feliks Koneczny i Władysław Tatarkiewicz. W latach późniejszych wzmocnili ją m.in.: Marian Massonius, Manfred Kridl, Tadeusz Czeżowski, Jan Oko, Henryk Elzenberg, Stanisław Pigoń, Sta­ni­sław Kościałkowski, Henryk Łowmiański, Konrad Górski, Ryszard Mienicki, Stefan Srebrny.

Wydział Prawa i Nauk Społecznych rozpoczął działalność 9 paź­dziernika 1919 roku decyzją dziekana prof. Alfonsa Parczewskiego. W pierwszym roku na Wydziale Prawa podjęło studia 119 osób (95 mężczyzn i 24 kobiety); w roku 1938 było ich: 953 (737 mężczyzn i 216 kobiet). Wydział był drugim co do wielkości pod względem liczby słuchaczy. Jego siedziba znajdowała się w budynkach przy ul. Uni­wersyteckiej 7, lecz zajęcia odbywały się również przy ul. Zamkowej 11 i Wielkiej 24. Kadrę w 1919 roku stanowili: Jerzy Fiedorowicz, Alfons Parczewski, Władysław Zawadzki oraz profesorowie innych wydzia­łów. W latach późniejszych kadrę wzmocnili m.in.: Stefan Ehrenkreutz, Iwo Jaworski, Jerzy Lande, Stanisław Świaniewicz, Wacław Komar­nicki, Bronisław Wróblewski, Bolesław Wilanowski, Wiktor Sukien­nicki, Seweryn Wysłouch, Jan Adamus, Mieczysław Gutkowski i Stefan Glaser. Do roku 1939 Wydział ukończyło 1577 magistrów prawa, obroniono 37 dysertacji i 12 prac habilitacyjnych. W roku 1923 doktorat honoris causa Wydziału otrzymał gen. Lucjan Żeligowski

Wydział Matematyczno-Przyrodniczy rozpoczął działalność 15 wrze­śnia 1919 roku. Posiadał w swej strukturze także zakład astro­nomiczny i stację meteorologiczną oraz od 1924 – Studium Rolnicze. Powstałe w roku 1919 obserwatorium astronomiczne, w 1921 roku przeniosło się do drewnianego pawilonu w pobliżu Lasu Zakretowego, a w roku 1936 do nowych budynków. Siedziba wydziału znajdowała się przy ul. Zamkowej 11, lecz zajęcia odbywały się w wielu miejscach: przy Nowogródzkiej 22, Zakretowej 23-23a i ul. Słowackiego 15. W roku 1919 studia na wydziale podjęło 87 studentów (56 mężczyzn i 31 kobiet); w roku 1938 było ich: 566 (282 mężczyzn i 284 kobiety). Kadrę wydziału stanowili w 1919 roku profesorowie: Piotr Wiśniewski, Wiktor Staniewicz, Michał M. Siedlecki, Kazimierz Sławiński, Witold Staniewicz, Stefan Bazarewski, Wacław M. Dziewulski, Władysław Dziewulski i Józef Patkowski. Z czasem uzupełnili ją m.in.: Mieczysław Limanowski, Marian Hłasko, Antoni Zygmund, Jan Dembowski, Stani­sław Małkowski, Edward Passendorfer, Wilhelmina Iwanowska, Kazi­mierz Jantzen, Jan Prüffer, Stefan Kempisty i Szczepan Eugeniusz Szczeniowski. 2 listopada 1922 roku Marszałek Józef Piłsudski otrzymał tytuł doktora honoris causa Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego.

Wydział Lekarski rozpoczął działalność 9 października 1919 roku. W jego strukturze funkcjonowało „studium farmaceutyczne”, przek­sz­tałcone później w Oddział Farmaceutyczny, którego dyrektorem przez cały czas istnienia był prof. Jan Muszyński. Wydział mieścił się przy ul. Zakretowej 23 i Objazdowej 2, a liczne kliniki znajdowały się szpitalach na Antokolu. W 1919 roku studia na wydziale podjęło 142 studentów (91 mężczyzn i 51 kobiet); w roku 1938 było ich 832 (588 mężczyzn i 244 kobiety). Kadrę wydziału stanowili w pierwszym roku prof.: Emil Godlewski, Stanisław Władyczko, Józef K. Ziemacki, Jerzy S. Alexan­d­rowicz, Jan Z. Wilczyński. W latach późniejszych uzupełnili ją m.in.:. Stanisław Trzebiński, Zenon Orłowski, Aleksander Januszkiewicz, Kornel Michejda, Wacław Jasiński, Michał Reicher, Kazimierz Pelczar, Rafał Radziwiłłowicz, Ignacy Abramowicz, Tadeusz Pawlas, Maksy­milian Rose, Jan Szmurło, Władysław Jakowicki, Kazimierz Opoczyński i Stanisław Kazimierz Hiller. Od roku 1927 Wydział wydawał pismo naukowe „Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego“.

Wydział Sztuk Pięknych rozpoczął działalność 12 października 1919 roku. Funkcjonował w budynkach dawnego klasztoru bernardyńskiego przy św. Anny 4. Tam znajdowały się pracownie malarstwa oraz za­k­łady: historii sztuki, architektury, grafiki i biblioteka wydziału. Pra­co­wnie rzeźby, sztuki stosowanej, zakłady fotografii artystycznej i dru­karski mieściły się w gmachu przy ul. Zamkowej 11. Do roku 1927 na wydziale działał kierunek architektura. W roku akademickim 1919/1920 studiowało na wydziale 33 studentów (15 mężczyzn i 18 kobiet); w roku 1938 było ich 85 (48 mężczyzn i 37 kobiet). Kadrę wydziału stanowili prof.: Ferdynand Ruszczyc – faktyczny założyciel wydziału, Józef Czajkowski, Wojciech T. Jastrzębowski, Benedykt Ku­bicki, Stanisław Bohusz-Siestrzencewicz i Bolesław Bałzukiewicz, a tak­że Jan Bułhak. W latach późniejszych wzmocnili ją m.in.: Ludomir Sleńdziński, Bronisław Jamontt, Henryk Kuna, Jerzy Hoppen, Juliusz Kłos, Jerzy Remer, Tymon Niesiołowski i Aleksander Szturman.

Wydział Teologiczny rozpoczął nauczanie dopiero 21 listopada 1919 roku mając zaledwie trzech księży profesorów: Bronisława Żongoł­ło­wicza, Kazimierza Zimmermanna i Bolesława Wilanowskiego. W roku 1919 studia na wydziale podjęło dziesięć osób (świeckich i księży); w roku 1938 było ich 132 (w tym 5 kobiet). W końcu lat 30. kadra liczyła już 15 osób, wśród których byli m.in.: ks. prof. Czesław Falkowski, ks. prof. Aleksander Wóycicki, ks. prof. Ignacy Świrski, ks. prof. Michał Klepacz, ks. dr Antoni Pawłowski, ks. Walerian Meysztowicz i ks. Mi­chał Sopoćko. Zajęcia odbywały się w budynkach przy ul. Uniwer­syteckiej 7. Ostatnie posiedzenia Wydziału Teologicznego USB odbyły się w kwietniu 1947 roku w Białymstoku, w czasie którego przyznano ks. biskupowi Michałowi Klepaczowi doktorat honorowy USB.

Wydział Rolniczy powstał 9 kwietnia 1938 roku z przekształcenia Studium Rolniczego istniejącego od 14 stycznia 1924 roku przy Wy­dziale Matematyczno-Przyrodniczym, w samodzielny wydział. Pierw­szym kierownikiem Studium Rolniczego był prof. Kazimierz Rogóyski (do stycznia 1929). W roku 1938 studiowało na wydziale 229 studentów (140 mężczyzn i 89 kobiet). Kadrę naukową Wydziału stanowili prof.: Witold Staniewicz, Janusz Jagmin, Zygmunt Jaworski, Edmund Lelesz, Wacław Łastowski i Wacław Moycho.

W latach 1919-1939 liczba profesorów i pracowników pomocniczych z 36 na początku zwiększyła się do 245. Za wyjątkiem obsady lekto­ra­tów języków litewskiego i białoruskiego, na wszystkich wydziałach zawsze była pełna obsada. Na USB działał Klub Profesorski oraz liczne stowarzyszenia i związki naukowe. Uniwersytet organizował także wy­da­rzenia związane z rocznicami własnej historii i dziejami absol­wen­tów Uniwersytetu Wileńskiego, uroczyste pogrzeby, koncerty akademickie, wystawy, akademie i posiedzenia Senatu. Na uczelni działał Chór Akademicki USB, a w latach 1921-1933 studenci, głównie z Wydziału Sztuk Pięknych, organizowali coroczne „Wileńskie Szopki Akade­mic­kie”.

 

Biblioteka Uniwersytecka i samodzielne instytuty

 20 listopada 1919 roku otwarta została Biblioteka Uniwersytecka. Pow­s­tała z przekształcenia biblioteki publicznej miasta Wilna, która od po­łowy XIX wieku znajdowała się w gmachu dawnego Uniwersytetu przy Uniwersyteckiej 5. Była to największa biblioteka na Litwie. Od roku 1921 posiadała egzemplarz obowiązkowy. W 1939 roku jej zbiory liczyły około 600 tys. druków, w tym 254 inkunabuły, 2,5 tys. druków z XVI w., 12 tys. rękopisów, 6 tys. rycin, 900 atlasów. Wśród najcen­niej­szych zespołów wyróżniała się kolekcja kartograficzna Joachima Lele­wela (ponad 300 atlasów, kilkaset map i ok. 1200 książek geogra­ficznych) przywieziona z Kórnika w 1926 roku. Biblioteka wydawała Urzędową bibliografię regionalną. W roku 1938 w Bibliotece pracowało 47 osób. Dyrektorami Biblioteki byli: Stanisław Ptaszycki (1919/20), Ludwik Janowski (1920/21), Witold Nowodworski (1921-1923), Stefan Henryk Rygiel (1924–1930) i Adam Łysakowski (1930–1939).

Prócz Biblioteki na USB działały samodzielne instytuty i stacje bada­wcze oraz fundacje. W roku 1920 Uniwersytet wzbogacił się o Ogród Botaniczny. W 1925 roku powstało przy Wydziale Humanistycznym Muzeum Etnograficzne, którym kierowała m.in. Cezaria Ehrenk­reu­tzowa. Siedziba muzeum znajdowała się przy ul. Zamkowej 11. W czer­wcu 1931 roku otwarto przy ul. Zakretowej 23 Muzeum Przyrodnicze, które działało pod długoletnią dyrekcją Jana Prüffera. Obserwatorium Astronomiczne, założone i kierowane od 1919 roku przez Władysława Dziewulskiego, w roku 1921 otrzymało drewniany pawilon przy ul. Zakretowej 15, a do 1936 szereg budynków przy ul. Zakretowej 23a. Po roku 1936 podjęto starania o utworzenie przy USB Muzeum Pamiątek po Marszałku Józefie Piłsudskim, które miało się mieścić w gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej. Uczelnia posiadała też kliniki w szpitalach miejskich i wojskowym na Antokolu oraz folwark Zakret, na którym realizowano praktykę studiów rolniczych. W marcu 1922 roku hrabina Janina Umiastowska ofiarowała uniwersytetowi na cele oświatowe swoje dobra ziemskie (pow. oszmiański). W roku 1927 przy USB utwo­rzona została „Żemłosławska Fundacja  Naukowa Władysława i Janiny hrabiostwa Umiastowskich”.

W 1938 roku, z inicjatywy Wydziałów Humanistycznego i Matema­tyczno-Przyrodniczego, powstało liceum eksperymentalne, w celu „na­le­żytego przygotowania młodzieży do studiów uniwersyteckich”. Pos­tanowieniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 9 kwietnia 1938 roku utworzono Liceum im. Jana i Jędrzeja Śnia­deckich. Szkoła zaczęła działać 1 lipca 1938 roku, pod nadzorem pedagogicznym prof. Władysława Dziewulskiego (z ramienia rektora USB). Dyrektorem Liceum był Wacław Staszewski. Liceum mieściło się przy ul. Bakszta 15, w gmachu Uniwersytetu. Szkoła została zlikwi­do­wana decyzją litewskich władz oświatowych 7 grudnia 1939 roku.

 W początkach 1930 roku, w oparciu o kadrę Wydziału Prawa i Nauk Społecznych USB, powstał przy USB Instytut Naukowo-Badawczy Eu­ro­py Wschodniej. Był największą placówką polską zajmującą się prob­lematyką sowietologiczną. Przy Instytucie działała prywatna Szkoła Nauk Politycznych o profilu ściśle sowietologicznym i wschodnio­zna­wczym. Była to jedyna tego typu placówka w II Rzeczypospolitej. Szkoła i Instytut korzystały z pomieszczeń w gmachu Biblioteki Pań­stwowej im. Wróblewskich przy ulicy Arsenalskiej 8. W Instytucie pra­co­wali m.in.: Stefan Ehrenkreutz, Stanisław Arnold, Henryk Łow­miań­ski, Witold Staniewicz, Bronisław Wróblewski, Wiktor Sukiennicki, Marian Zdziechowski, Jan Kucharzewski, Czesław Bobrowski, Stefan Glaser, Ludwik Kolankowski, Zygmunt Szempliński, Stanisław Ba­czyń­ski, Leon Wasilewski, Henryk Kawecki, Aleksander Hertz, Władysław Studnicki, Mykoła Kowalewski i Stanisław Zabiełło oraz uczeni z Fin­landii, Estonii, Łotwy i Niemiec. Po klęsce wrześniowej w roku 1939 Instytut i Szkoła nie wznowiły działalności. Zbiory Instytutu zostały przejęte przez Sowietów i wywiezione do ZSSR.

 

Życie studenckie i korporacyjne

 Uniwersytet był uczelnią wielonarodowościową, o dużym procencie studentów narodowości żydowskiej. W roku akademickim 1919/20 w Wilnie studiowało 547 osób (472 Polaków, 53 Żydów, sześciu Lit­winów, pięciu Białorusinów, dwóch Niemców, sześciu Rosjan i trzech innych narodowości). Studenci wywodzili się z różnych stron Polski, przeważnie z kresów wschodnich – 392 studentów pochodziło z ziem dawnej Litwy i Białorusi, 118 z Polski, 37 z innych państw (Rosja). Jednak już w końcu lat 20. studentów było 3100 i do końca istnienia Uniwersytetu liczba ta ulegała zmianie tylko w niewielkim stopniu. Stawiało to USB w rzędzie największych szkół II Rzeczypospolitej, obok uniwersytetów w Krakowie, Warszawie, Lwowie oraz Politechniki Warszawskiej. Studenci posiadali własny samorząd, tworzyli związki korporacyjne, stowarzyszenia krajoznawcze, kluby i partie. Mieli do dyspozycji własne domy studenckie, zakłady lekarskie i związki spor­towe. W roku 1939 uczelnia liczyła 3110 studentów (w tym 417 Żydów, 212 Rosjan, 94 Białorusinów, 85 Litwinów, 28 Ukraińców, 13 Niemców i trzy inne). W latach 1919-1939 na USB immatrykulowano 14044 stu­den­tów, którym wydano 4619 dyplomów magisterskich, uzyskano 778 stopni doktorskich

Życie organizacyjne młodzieży akademickiej grupowało się stowa­rzyszeniach pomocowych, organizacjach politycznych, kołach nauko­wych, związkach i korporacjach akademickich. W listopadzie 1923 roku powołano na USB Zrzeszenie Kół Naukowych, które wydawało czaso­pismo „Alma Mater Vilnensis”. W końcu lat 30. działało na uczelni 70 stowarzyszeń akademickich, wśród których największymi były: Stowa­rzyszenie Bratniej Pomocy USB i Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów USB. Wśród organizacji społeczno-politycznych działały aktywnie: Akademicki Legion Młodych USB, Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”, Sodalicja Mariań­ska, Akademicki Klub Włóczęgów Wileńskich, Związek Akademików Litwinów, Białoruski Związek Akademicki, Związek Naprawy Życia Akademickiego. Koła naukowe i związki sportowe: Koło Filologiczne, Koło Filozoficzne, Koło Historyków, Koło Humanistów Żydów, Koło Polonistów, Koło Prawników, Koło Prawników Żydów, Koło Studen­tów Wydziału Sztuk Pięknych, Akademicki Związek Sportowy oraz Żydowski Akademicki Klub Sportowy. W latach 1919-1939 na Uniwer­sytecie Stefana Batorego działało w sumie 107 organizacji akade­mic­kich.

Młodzież akademicka skupiała się także w organizacjach kultu­ral­no-towarzyskich. Studenci pochodzący z różnych części Rzeczypo­spo­litej zakładali koła regionalne. Najliczniejszymi stowarzyszeniami były jednak konwenty i korporacje akademickie. Na USB działało 12 tego rodzaju organizacji: Akademicki Konwent „Polonia”, Akademicki Kon­went „Batoria”, Polska Akademicka Korporacja „Polesia”, Polska Aka­de­micka Korporacja „Vilnensia”, Polska Akademicka Korporacja „Cre­sovia”, Akademicka Korporacja „Śniadecia”, Akademicka Korporacja „Leonidania”, Akademicka Korporacja „Concordia Vilnensis”, Polska Akademicka Korporacja „Piłsudia”, Akademicki Konwent „Ruthenia Vilnensis”, Korporacja Akademicka „Filomatia”, Korporacja Akade­micka „Conradia”. Korporacje i konwenty miały własne ceremoniały, nazewnictwo, stroje, insygnia i herby; organizowały uroczystości, brały udział w wydarzeniach i uroczystościach w mieście.

Życie studenckie organizowane było także poza Uniwersytetem. Jed­nym z najciekawszych cyklicznych wydarzeń były wymyślone przez Mieczysława Limanowskiego tzw. „smocze igrzyska”, które odbywały się w dzień św. Jerzego 24 kwietnia, na Bakszcie, gdzie znajdować się miała grota smoka, i przed ratuszem. Nawiązywały one do legendy, w myśl której bazyliszek miał paść rażony odbiciem własnego wzroku w lustrzanej tarczy. W skrócie wyglądało to następująco: rycerz – prze­brany student – nadjeżdżał od strony Ostrej Bramy i zabijał smoka, ratując dziewice. Następnie martwego smoka niesiono przez miasto na ramionach, a na każdym rogu ulicy witały go śpiewy, tańce i muzyka. Zainteresowanie było ogromne, a udział w barwnym przemarszu brały szkoły i mieszkańcy miasta. W końcu smoka rozrywano i palono na stosie.

Najwybitniejszym absolwentem USB był Czesław Miłosz, poeta, pisarz, wykładowca akademicki, laureat literackiej Nagrody Nobla (1980). Miłosz studiował prawo w latach 1929-1934, a później pracował w wileńskim radio. Był członkiem Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich. W roku 1951 wybrał emigrację we Francji, a później w USA, gdzie pracował jako nauczyciel akademicki na Uniwersytecie w Ber­keley. Debiutował w „Alma Mater Vilnensis” (9/1930). Napisał m.in.: Poemat o czasie zastygłym (1933), Zniewolony umysł (1953), Światło dzienne (1953), Dolina Issy (1955), Nieobjęta ziemia (1984), Rok myśliwego (1991). Absolwentami USB byli także: Stanisław Cat-Mackiewicz (pisarz i pu­blicysta), Wiktor Trościanko (pisarz, dziennikarz RWE), Paweł Jasienica (pisarz), Stanisław Świaniewicz (ekonomista), Juliusz Bardach (historyk prawa), Henryk Łowmiański (historyk), Józef Marcinkiewicz (matema­tyk), Wilhelmina Iwanowska (astronom), Leonid Żytkowicz (historyk), Antoni Basiński (chemik), Wiktor Sukiennicki (prawnik, ekonomista), Teodor Bujnicki (poeta), Henryk Niewodniczański (fizyk), Maria Zna­mierowska-Prüfferowa (etnolog).

 

***

 Uniwersytet stanowił centrum życia naukowego, kulturotwórczego i ar­ty­stycznego polskiej Litwy, ale był też zaczynem powstawania związ­ków, towarzystw artystycznych i naukowych w Wilnie. Życie akade­mickie toczyło się w murach Uniwersytetu i poza nimi. Od roku 1919 USB organizowało wykłady otwarte dla mieszkańców miasta, a także specjalne audycje radiowe. Wileńskie uroczystości religijne i państwo­we odbywały się z udziałem władz rektorskich, senatu, kadry nau­ko­wej i studentów. Wiele wydarzeń uniwersyteckich odbywało się w też budynkach miasta. Pracownicy uczelni byli członkami Rady Miasta i wielu wileńskich organizacji i stowarzyszeń, np. Towarzystwa Przyja­ciół Nauk w Wilnie, Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego itp.

Nie ominęły Uniwersytetu wydarzenia polityczne. Po raz pierwszy zamknięto uczelnię w lipcu 1920 roku tuż przed zajęciem Wilna przez bolszewików. Przywrócono działalność USB dopiero po klęsce armii czerwonej nad Niemnem i zajęciu miasta przez wojska polskie – 9 paź­dziernika 1920 roku. Jesienią roku 1931 miały miejsce w Wilnie roz­ru­chy antyżydowskie, w ich wyniku zawieszono zajęcia na USB na pra­wie trzy tygodnie. W listopadzie 1936 roku doszło do zamieszek na ucze­lni, które zakończyły się tzw. blokadą Domu Akademickiego i za­m­knięciem Uniwersytetu. Ówczesny Rektor prof. Władysław Jakowicki nie dopuścił do wyjścia studentów „w miasto”, musiał jednak zrezy­gnować z funkcji. W styczniu 1937 roku nowy rektor Witold Staniewicz wznowił zajęcia. 13 marca 1937 roku zawieszono getto ławkowe na USB.

Uniwersytet obecny był w licznych wydarzeniach politycznych z udziałem najwyższych dostojników Rzeczypospolitej. Rektorzy USB występowali w delegacjach państwowych w czasie oficjalnych wizyt przedstawicieli innych państw w Wilnie, a także gościli reprezentantów różnych państw. Liczni pracownicy USB zasiadali we władzach pańs­t­wowych wśród nich: Stefan Ehrenkreutz (senator), Władysław Komar­nicki (poseł), a także Bronisław Żongołłowicz, Władysław Zawadzki i Adam Chełmoński (ministrowie).

 Wkrótce po 17 września 1939 roku Wilno zostało zajęte przez woj.­ska sowieckie, a w końcu października przyłączone do Republiki Litewskiej, której władze pozwoliły działać USB do połowy grudnia t. r. Wyznaczono litewskiego zarządcę USB – profesora Ignasa Končiusa. Przyspieszono sesje egzaminacyjne, a studenci kończący studia otrzy­mali polskie dyplomy. 15 grudnia odbyło się uroczyste nabożeństwo w kościele akademickim św. Jana, które zakończyło działalność uczelni. W latach 1940-1944 Uniwersytet Stefana Batorego działał w podziemiu. Obradował Senat, zorganizowano pomoc koleżeńską dla pracowników i ich rodzin, profesorowie nauczali tajnie, odbywano egzaminy. „Pod­ziemnym” rektorem USB był Stefan Ehrenkreutz, wybrany na ten urząd w czerwcu 1939 roku. Część kadry naukowej znalazła oficjalne zatru­dnienie w litewskich instytucjach. Działalność podziemną kontynu­owały wydziały: humanistyczny, teologiczny, prawniczy, matematy­czno-przyrodniczy i lekarski. Zajęcia odbywały się w różnych miesz­ka­niach, leżących najczęściej na przedmieściach.

 W latach wojny wielu profesorów USB zmarło lub upuściło Wilno. Aresztowania i zsyłki, emigracja i wojenna tułaczka spowodowały uszczuplenie kadry naukowej. Także studentom nie było dane wrócić do dawnych budynków i rozpocząć zajęcia po zakończeniu wojny. Wil­no znalazło się w granicach Związku Sowieckiego. Kilku profesorów i docentów dawnego Uniwersytetu zostało po 1945 roku na obczyźnie: w Londynie powstało stowarzyszenie uniwersyteckie pn. Społeczność Akademicka USB, które wydawało czasopismo „Alma Mater Vilnen­sis”. Pierwszym rektorem Społeczności był prof. Stanisław Kościał­ko­wski.

Znakomita większość ocalałej kadry naukowej, administracja i stu­den­ci repatriowani zostali do Torunia, gdzie powstawał nowy uniwer­sytet. Do Torunia pojechali m.in. rektor Władysław Dziewulski oraz Tadeusz Czeżowski, Jan Prüffer, Henryk Elzenberg, Janina Huryno­wicz, Tymon Niesiołowski, Jerzy Hoppen, Konrad Górski, Wilhelmina Iwanowska, Stefan Srebrny i wielu innych, w tym bibliotekarze, a na­wet woźni. Pierwszym rektorem UMK został twórca USB – prof. Lud­wik Kolankowski. Uniwersytet Mikołaja Kopernika z dumą podkreśla ciągłość tradycji z wileńską Almae Matris.